Jos de Mul. Het menselijk handelen als verhaal. Recensie van Th. De Boer, Pleidooi voor interpretatie. De Volkskrant, Bijlage Cicero, 26 september 1997, 39.
HET VERLANGEN NAAR ZIN
De Amsterdamse filosoof Theo de Boer is onlangs vijfenzestig jaar geworden. Ter ere van die gelegenheid en van zijn afscheid als hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Vrije Universiteit verschenen behalve een nieuwe bundel opstellen van hemzelf twee bundels met opstellen van zijn leerlingen en collegae. In alle drie de bundels neemt de hermeneutiek, ofwel de leer van de interpretatie, een belangrijke plaats in.
De Boer heeft zich in de afgelopen decennia ontwikkeld tot een van de gezichtsbepalende vertegenwoordigers van de hermeneutische traditie in de Nederlandse wijsbegeerte. In 1966 vestigde hij zijn naam met een omvangrijk en diepgravend proefschrift over de ontwikkelingsgang in het denken van de Duitse filosoof Husserl. Het was de tijd van de grote studentenacties tegen het vermolmde universitaire bestel, die, na de bezetting van Het Maagdenhuis, mede zouden leiden tot de democratisering van de universiteit. In het ‘revolutiejaar’ 1968 werd De Boer benoemd tot hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam. In navolging van de hermeneutische filosofen Heidegger, Gadamer en Habermas trad bij De Boer al snel de gedachte op de voorgrond dat de mens primair begrepen moet worden als een interpreterend wezen. Er volgde een reeks boeken waarin hij de implicaties van dit hermeneutische uitgangspunt onderzocht voor empirische wetenschappen als de psychologie en voor de theologie. Daarbij begaf hij zich ook vaak op het grensgebied filosofie en de literatuur. Veel van de vragen die in zijn deze publicaties centraal staan, vinden we terug in Pleidooi voor interpretatie, een bundeling van recente, deels eerder in het Engels verschenen artikelen.
Interpretatie is waarschijnlijk zo oud als de mensheid zelf. Gebaren, gewoonten, teksten, schilderijen en instituties spreken meestal niet voor zichzelf, maar vereisen uitleg en interpretatie. Het is daarom niet verwonderlijk dat interpretatie een van de oudste academische disciplines is. Sinds de opkomst van de moderne natuurwetenschappen in de zeventiende eeuw heeft de interpretatie echter sterk aan academisch prestige ingeboet. In de natuurwetenschappen wordt de werkelijkheid opgevat als een verzameling onafhankelijke variabelen die door wetmatige relaties met elkaar zijn verbonden. Kennis van die wetmatigheden maakt het niet alleen mogelijk gebeurtenissen te verklaren, maar ook om ze te voorspellen en beheersen. In vergelijking hiermee lijkt de interpretatie niet meer te zijn dan een subjectief en onwetenschappelijk commentaar. In positivistische kring leidde dit tot de opvatting dat ook de geesteswetenschappen, wilden zij de status van echte wetenschap te bereiken, de natuurwetenschappelijke methode dienden te omarmen.
In sommige wetenschappen, zoals in de in de negentiende eeuw opkomende psychologie, kon deze benadering bogen op een bepaald succes. In de historische en cultuurwetenschappen, waar de natuurwetenschappelijke methode nauwelijks ingang vond, kwam echter al snel een tegenbeweging op gang. Volgens de Duitse historicus en filosoof Dilthey heeft de natuurwetenschappelijke methode, als hij al toegepast kan worden in de geesteswetenschappen, in deze wetenschappen slechts een beperkte waarde. Unieke, eenmalige verschijnselen, zoals bijvoorbeeld de uitbundige reacties op de dood van de Prinses van Wales, kunnen we niet verklaren met behulp van wetmatigheden. Dergelijke verschijnselen proberen we te begrijpen door ze te plaatsen in hun specifieke historische of culturele context. De methode die de geesteswetenschappen daarbij hanteren is die van de hermeneutiek, de systematische interpretatie. Latere hermeneutici als Heidegger gingen nog een stap verder en stelden dat interpretatie kenmerkend is voor de menselijk leven als zodanig. Al ons denken en handelen wordt steeds geleid door een bepaalde interpretatie van de werkelijkheid.
Het pleidooi dat De Boer in de bundel houdt voor een interpreterende psychologie, sluit bij deze gedachte aan. Wanneer we het menselijk handelen niet opvatten als aan wetten gehoorzamend gedrag, maar als een tekst of verhaal, dan wordt volgens de auteur meer recht gedaan aan het interpretatieve karakter van het menselijk leven. In dat geval begrijpen we het handelen vanuit doeleinden, intenties en redenen. De Boer waarschuwt er echter voor dat ook dit model zijn beperkingen kent. Anders dan een verhaal is het menselijk leven geen afgesloten geheel en kent het ook verwarring, chaos, en betekenisloosheid. Omdat de mens niet veel realiteit kan verdragen, kent hij naast een ‘verlangen naar zijn’ ook een verlangen naar zin en orde dat daar soms haaks op staat. Het streven naar zin ontaardt dan in een hang naar orde die niet met ons ‘ware zijn’ correspondeert.
De interpretatie is volgens De Boer niet alleen een zelfstandige methode in de mens- en cultuurwetenschappen, zij speelt ook een cruciale rol in de normatieve discussies in een democratische, pluralistische en multiculturele samenleving. In een dergelijke samenleving heeft een fundering van normen en waarden in een universele rede zijn zeggingskracht verloren en zijn we aangewezen op de interpretatie van elkaars denken en handelen en van de tradities waarin zij wortelen. Dit impliceert het opschorten van het eigen gelijk en draagt bij aan onderlinge tolerantie. Ook ten aanzien van de moderne kunst, die wordt gekenmerkt door gelaagdheid van betekenis en dubbelzinnigheid, kunnen we het volgens De Boer niet stellen zonder interpretatie. Hij onderstreept daarbij – in navolging van Kundera - de cognitieve en morele dimensie van de fictie. De kunst toont ons werkelijkheden waartegen we in het gewone leven niet bestand zijn en maakt loutering mogelijk.
Pleidooi voor interpretatie is een lezenswaardige exploratie van een belangwekkende dimensie van het menselijk bestaan. Wie De Boers ontwikkeling kent, zal veel thema’s en argumenten herkennen uit eerder werk, zoals Grondslagen van de kritische psychologie (1978). Jammer is ook, dat De Boer nauwelijks ingaat op de uitdaging die de postmoderne cultuur en filosofie voor de hermeneutiek betekent. In de multimediamaatschappij lijkt de overvloedige stroom van beelden en meningen immers niet tot interpretatie en grotere betrokkenheid te leiden, maar veeleer tot onverschilligheid en apathie.
De overwegend jongere auteurs die vertegenwoordigd zijn in de beide feestbundels voor de Boer lijken op het eerste gezicht meer open te staan voor ‘de reële mogelijkheid van onbegrip’, zoals Veronica Vasterling dat uitdrukt. Dat leidt evenwel bij de meeste auteurs niet tot een acceptatie daarvan. De bijdragen van het ‘vriendinnenboek’ Over kunst, literatuur en filosofie staan in het teken van een zoektocht naar nieuwe vormen van subjectiviteit. Zo interpreteert Renée van de Vall een installatie van Alfredo Jaar van de genocide in Rwanda. Deze installatie confronteert ons volgens de auteur niet enkel met onze onverschillige afstandelijkheid, maar maakt ons ook ontvankelijk voor dit beklemmende isolement, wellicht het begin van een doorbreken van dit isolement. Ook in de vriendenbundel Hermeneutiek & Politiek wordt de confrontatie met het postmodernisme en de deconstructie niet geschuwd. Waar de hermeneutiek een uitdrukking was van het historisch bewustzijn, zo merken Guy Widdershoven en Antoine Mooij in hun inleiding op, daar is het postmoderne bewustzijn het bewustzijn dat er geen eenheid of continuïteit meer bestaat. Hoewel hermeneutiek en deconstructie beiden de mogelijkheid van onbegrip erkennen, blijft hun verhouding volgens Bert Blans tegengesteld. Waar de hermeneutiek uit is op het herstellen van het begrip, daar beschouwt de deconstructie het onbegrip als onophefbaar. Wat de deconstructivisten er vanzelfsprekend niet van weerhoudt deze situatie uitvoerig te interpreteren. In dit opzicht is óók het verlangen naar zin onophefbaar.
