Jos de Mul
Welkom in DE MUL-tiverse
Biedt kunstmatige intelligentie een route naar onsterfelijkheid, door ons brein toe te vertrouwen aan een computer? Daarvoor zou AI een menselijk bewustzijn moeten krijgen, stellen experts.
Als we in de nabije toekomst 150 jaar oud zouden kunnen worden, zouden we dan nog ons hele leven dezelfde persoon zijn? Filosoof Jos de Mul betwijfelt het.
‘Lang zal je leven’, zingen we op verjaardagen. Maar wie is diegene die toegezongen wordt eigenlijk, en blijft die wel steeds dezelfde persoon? Ook als het om een honderdste, of zelfs een honderdvijftigste verjaardag zou gaan?
Wetenschappers zijn op zoek naar manieren om mensen steeds ouder te laten worden. Maar als ze daarin slagen, wie is daar dan eigenlijk mee geholpen? Het is nu soms al moeilijk om jezelf te herkennen op een jeugdfoto. Kun je als mens nog wel ervaren dat je dezelfde identiteit hebt, als je leven zich zover uitstrekt dat je kindertijd meer dan een eeuw geleden is?
Hij was 30 jaar lang hoogleraar wijsgerige antropologie, de filosofische discipline die zich bezighoudt met de vraag naar het wezen van de mens. Mei jl. hield hij zijn afscheidsrede over de plaats van de mens in het ‘Symbioceen’, het tijdperk waarin natuur, cultuur en techniek in talloze symbiotische relaties verstrengeld geraken. Tijdschrift Soφie sprak emeritus professor Jos de Mul over zijn leven en werk. En waar De Mul aan het woord is, spreekt hij al snel bij monde van de Duitse filosofen die hem inspireerden.
„A felhasználó egy személy, nem csak pénzkereseti forrás”
Az okos technológiák, mint például a telefon vagy akár a számítógép, mindennapi életünk szerves részét képezik, és ezáltal hasznos és kevésbé hasznos applikációk vesznek minket körül, melyekkel különösebb felülvizsgálat nélkül, szinte természetesen élünk együtt. Ezek az applikációk gyakran játékossá teszik számunkra a reggeli tornát, a tanulást vagy épp a vásárlást. Jos de Mul holland filozófussal, antropológussal, sokoldalú gondolkodóval a Játékos Identitások – Digitális kultúra ludifikációja című könyv kapcsán beszélgettünk, amely Johann Huizinga holland kultúrtörténész Homo Ludens (Játszó Ember) elméletéből indul ki. Huizinga szerint a játék olyan tevékenység, amely bizonyos időbeli és térbeli keretek között, követhető rendben, az általunk elfogadott szabályok mentén, gazdasági és más érdekek nélkül történik. Jos de Mul és kutatótársai szerint napjainkban a játék jellemzői hasonlatosak az új technológiák jellemzőihez; az applikációk például játékos mechanizmusokat (érmegyűjtés, felhasználók közötti verseny, stb.) építenek be, és ez hatással van a munkavégzésre, a gazdaságra, a kultúrateremtésre egyaránt.
Ádi Brigitta: A könyv első fejezetében, a Homo Ludens 2.0-ban, szó esik a kultúra globális játékosságáról, valamint arról, hogy Huizinga nézeteivel ellentétben az új technológiák nem jelentik a játékosság végét. Hogyan látja ezt napjainkban?
Jos de Mul: A technológiát és a kultúrát sokáig két ellentétes erőnek tekintették a társadalomban. Egyrészt ott van a gazdaság és a technológia, tehát minden, amire a mindennapi életünkhöz szükségünk van, aztán ott van a kultúra, a vallás, a művészet és mindazok a dolgok, amelyek túlmutatnak az élet puszta fenntarthatóságán. Huizinga erős különbséget tesz a létszükségletek szférája és a kultúra szférája között. Számára ez két különböző dolog. De manapság a technológia beszivárgott a kultúra minden területére, és így szinte minden esetben használjuk. Az az elképzelés is megváltozott, miszerint a technológia csak egy használati eszköz. Ma már tudjuk, hogy önmagában is képviselhet kulturális értéket. Például a számítógépes játékok nagyon technikaiak, de nem gyakorlati célokat szolgálnak. Tehát ebben az értelemben, amiről a könyvünkben beszélünk, a kultúra globális „ludifikációja” és a játékos technológia felerősödött. Szeretnék hozzátenni valamit: amikor a ludifikációról beszélünk, nem feltétlenül csak pozitív fejleményekre gondolunk. Beszélünk például a kaszinókapitalizmusról, vagy a tőzsdei kereskedésről is, amely már-már egyfajta játékká válik, tehát vezethet problémás fejleményekhez a társadalomban. Ebben az értelemben a ludifikáció, vagyis a játékosítás, a mi leírásunkban semleges fogalomként szerepel. Próbáljuk pozitív és negatív felhasználási formáit is figyelembe venni.
De geest uit het vlees. Krijgt onze psyche een digitaal leven na de dood? Als we het menselijk brein kunnen scannen en overzetten naar een computer, ligt de eeuwigheid in het verschiet. ‘Ons bewustzijn in een computer simuleren is geen onoverkomelijk probleem.’
Will robots outsmart humans? Erasmus philosophical anthropologist Jos de Mul thinks such beliefs show a gross overestimation of the capacities of robots. Self-replicating robots could take over, he thinks, but they would be inferior to their human counterpart. Instead of robots taking over, De Mul believes humans might develop like bees: sharing their individual psyche to form a shared supermind.
‘Plato was scared of the ability to read and write. He thought script would be a dead memory without the ability to think creatively. In the same way people now are scared of computers. But script and computers are just means, extensions of ourselves, allowing us to do certain things better.’ No, Jos de Mul is not scared of robots and algorithms, but he is urging us to think carefully about how we use them.
Zillions of neurons united
The fear that robots could become autonomous is justified, but they will not be superior in their intellect for a long time to come, De Mul believes. ‘Perhaps they can beat us at chess but they have had trouble learning how to walk up stairs or recognise faces. That’s not so strange, if you realise the human brain has billions of neurons, and so far we haven’t even managed to simulate the complete network of a species with very few neurons, like the Caenorhabditis elegans – a roundworm.’
Imagine what would happen if we could put all our neurons together. We’re already heading towards such a ‘swarm mind’, De Mul emphasises. ‘It’s already happening when you buy a book online and the computer suggests titles that other buyers of that book have bought. Amazon recently got a patent on an algorithm that can predict what book is going to be sold where, so they can send it before you realise you want it. “Anticipatory shipping”, they call it.’
Door de reuzensprongen die AI maakt is de mens er niet langer zeker dat hij het enige wezen met zelfbewustzijn blijft
Daar heb je het al. Nu wil ze ook nog een kind. De met kunstmatige intelligentie begiftigde robot Sophia wil zich voortplanten, u las het hiernaast al. Zodra AI aan procreatie begint te denken weten we twee dingen zeker: 1) het zelfbewustzijn van AI is kennelijk zo ver ontwikkeld dat het aan nakomelingen begint te denken en 2) de door Stephen Hawking en Elon Musk gevreesde singulariteit (de hypothetische transhumanistische toekomstvisie die ervan uitgaat dat het computerdenken zich zo zal ontwikkelen dat apparaten als Sophia ons met hun denkkracht zullen overvleugelen, met mogelijk allerlei naar bijgevolg, zoals knechting) is nog maar een muizenstapje weg.
Ik schreeuw, dus ik ben
De sociale media staan witheet van nijd. Tussen links en rechts woedt ook in Vlaanderen een verbale oorlog. Gezond voor het democratische debat is die toestand niet, en dat hebben veel burgers stilaan door. 'Er ontstaat een nieuwe behoefte aan respect.'
Door Lode Delputte
Het was de voorbije weken weer woelig op Twitter en andere sociale media. Heel wat reacties die de Gentse wetenschapsfilosoof Maarten Boudry ontving na zijn omstreden uitspraak dat jihadisten gevaarlijker zijn dan nazi's, waren te gortig om als weerwerk dienst te doen, ook al kwamen ze in sommige gevallen van collega-intellectuelen.
Nog op Twitter vergeleek een hoogopgeleide medewerker van Pallieterke - krijsende koren in zijn kielzog - CD&V-jongerenvoorzitter Sammy Mahdi met een van de verdachten van de aanslagen in Barcelona en Cambrils.
Toen David Van Reybrouck stelde dat Nederland zijn koloniale verleden onder ogen moest komen, waren velen ook daar de boosheid voorbij. Een op Facebook verspreide Open Letter To Europe die Stefan Hertmans op het poëzieplatform Versopolis publiceerde als onderdeel van een reeks essays over populisme, leverde de auteur dan weer een sliert aan rechts-nationalistische insulten op, veelal afkomstig uit Oost-Europa.
Een verdere bloemlezing zullen we de lezer besparen, maar dat er nieuwe heftigheid in het dispuut geslopen is zullen weinigen tegenspreken. De breekpunten zijn talloos. Zeker onderwerpen als islam en migratie, de economische crisis en de ethisch evoluerende samenleving roepen replieken op die niet stroken met wat we zo graag de debatcultuur noemen.
Wie immers debat zegt, zegt welgemanierd meningsverschil. In de realiteit ontaardt het spreken vandaag echter vaak genoeg in multimediaal kafferen. Gegadigden die er zelf niet aan deelnemen, likkebaarden stiekem mee op sites als geenstijl.nl.
Er is dus wel wat aan de hand. Een vaak terugkerende verklaring luidt dat onze samenleving de zaken na jarenlang eenheidsdenken weer scherper wil stellen. De consensus op grond waarvan bijvoorbeeld de naoorlogse verzorgingsstaat tot stand kwam, of de Europese eenmaking, moet wijken voor verse polarisering: links tegen rechts, open tegen gesloten enzovoort. Tussen beide kampen woedt een cultuurstrijd die volgens sommigen sinds Weimar niet meer gezien is.
Professor Jos de Mul (Erasmus Universiteit Rotterdam), auteur van het boek Paniek in de polder. Polytiek in tijden van populisme, nuanceert echter door te verwijzen naar de jaren zeventig.
“Toen was het debat ook heel scherp, hoor. Op (het bekende VPRO-zondagavondprogramma, ld) Zomergasten zat deze week bijvoorbeeld primatoloog Frans de Waal. De Waal refereerde aan het onderzoek dat Wouter Buikhuisen destijds voerde naar de biologische oorsprong van criminaliteit. Wel, dat kwam hem op zware scheldpartijen te staan waarin hij voor fascist werd uitgemaakt, met Mengele werd vergeleken en aan de schandpaal werd genageld. Ook toen, kort na de jaren zestig, was de breuklijn heel links-rechts.”
Toch ziet De Mul een belangrijk onderscheid met nu. “Het debat werd rationeler gevoerd. De marxistische ideologie woog zwaar door, maar de argumentatie was wel onderbouwd. Vandaag zie je daarentegen veel fact-free reasoning, zonder zorgvuldige bewijsgronden, zonder selectie en controle van wat er zoal gezegd wordt.”
Er heerst een wildgroei aan commentaren en opinies, stellen critici. Steeds meer mensen luchten hun mening terwijl steeds minder professionals de journalistieke basisinformatie nog produceren. Steeds minder mensen slagen erin hun eigen onwetendheid te erkennen, klaagde 40 jaar geleden ook de Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper al aan, terwijl onwetendheid en zelfonderzoek net de grondslag van de intellectuele eerlijkheid zijn.
Het probleem in politiek opvliegende tijden als deze is dat feitelijke precisie er niet langer toe doet. En dat in naam van het pluralisme ('alle meningen zijn aan elkaar gewaagd') een relativering is ontstaan die snel in wetteloosheid kan ontaarden - zie het fake nieuws, de post-waarheid en het tijdperk-Trump.
The issue. From Trump to Wilders: political populism is making waves across the planet. Philosopher Jos de Mul explains how this came about, what can be done about this trend and which opportunities it presents.
The populist Party for Freedom (PVV) holds a lead in the polls. What’s going on?
“One of the key contributors to the rise of populism is the fact that – despite a large number of new parties – for quite a few years now, voters have had very little to choose between. In a democracy, all segments of the population need to be represented. But at the end of the day, does it really matter whether you vote the People's Party for Freedom and Democracy (VVD) or Labour (PvdA)? This whole thing started with ‘Purple’ [the socialist-liberal coalition formed by PvdA, VVD, and Democrats 66 and headed by Wim Kok, eds.] and the embracement of the neoliberal model. For part of the Dutch population, the associated globalisation and European unification proved very advantageous: students were able to study everywhere; international trade became a lot easier for companies. But the free movement of persons and goods has also made a lot of casualties – people working in transport or construction, for example. And the same applies for the multicultural society. For some of us, it’s very nice to be able to eat in a Thai or Mexican restaurant and enjoy a novel by Kader Abdolah or Najoua Bijjir. But when you see your old neighbourhood going downhill, are one of the few white people left in your street, and you lose your job to boot, it may be a very different story. At that point, you want someone to stand up and say ‘we’re fed up with this’.”
Aan regels en protocollen geen gebrek in Nederland. Des te groter is de schok wanneer er iets gebeurt wat niet de bedoeling is, of het nu gaat om een treinongeluk of om een aangespoelde walvis. Verstikken we ons met regels in een mislukte poging de chaos te beteugelen? “We koesteren graag de illusie dat we het noodlot de baas zijn.”
Politici gaan stilzwijgend nog steeds uit van de mens die zichzelf kan ontplooien. Technologie ondermijnt dat idee en verandert ons leven radicaal. Politici zien dat te weinig.
llustratie Tomas Schats
Dit verhaal begint aan de rand van een zwembad op vakantie. Een beetje vrij denken, fantaseren. Niet op de e-reader. Ik tel geen pagina’s, streep niets aan, ben niet efficiënt. Als ik vanaf een steile helling zee zie, als mijn Belgisch-Burundese gastvrouw kip colombo maakt, terwijl haar terras wind en schaduw biedt: dan besta ik. Even weg van de apparaten, ver van mijn technotoop.
Ik las over Den Haag. Over de moeizame relatie tussen politici en journalisten, het compromissenspel, de gepijnigde polder. En over wat politici willen. Nog altijd: het goede voor de mens. Vrijheid en veiligheid, en soms hulp voor mensen die het moeilijk hebben. Het verlichtingsstreven naar ontplooiing van de mens in de samenleving was kennelijk springlevend. Onze politici: prima humanisten!
Sfeerverstoorder in mijn vakantiestapeltje was een keurig conservatieve Duitse journalist. Frank Schirrmacher, tot zijn dood in 2014 uitgever bij de Frankfurter Allgemeine, schreef zijn pamflet Ego. Das Spiel des Lebens in 2013. Hij dacht dat ons vertrouwde ‘ik’ was opgelost in een „monstereconomie” die via algoritmes en machines uitrekent wat goed voor ons is – en zo „aan de lopende band egoïsme produceert”. Bedenk maar eens wie je bent als er beslissingen over je genomen moeten worden bij paspoortcontrole, in je carrière of over je kredietwaardigheid: je bestaat louter uit nuttige data die alles over je zeggen – en die vermarkt kunnen worden. „De Egoïsme-machines spelen het grote spel allang zonder mensen”, schreef Schirrmacher. „De verliezers staan van tevoren vast: wij allemaal.”
Het afgelopen jaar zette NRC een aantal ‘Grote Vragen’ op een rij waarop politici een antwoord moeten vinden om de komende jaren ‘goede politiek’ te bedrijven. Schirrmachers prikkelende pamflet raakt aan zo’n vraag. Is het karakter van de mens als wezen met een vrije wil houdbaar, nu een technologische revolutie bezig is de grenzen en regels van ons bestaan ingrijpend te veranderen? En wat moeten politici daarmee doen?
Geen politicus zal weliswaar ons einde als soort wensen, laat staan nastreven. Maar biedt dat voldoende garantie om meester te blijven over ons bestaan?
De meeste partijen gaan in naam nog altijd uit van een mensbeeld dat terugvoert op de Verlichting: de autonome, zich ontplooiende mens. Maar in de praktijk gaan de meeste politieke debatten niet over mensen, maar over beleid, en de vraag of dat efficiënt, modern, duurzaam, gemakkelijk, waterdicht, fraudebestendig en kostenefficiënt is. De onberekenbare mens is in het politieke debat juist eerder een stoorzender dan een bestemming: hij wordt begeerd als kiezer, maar is ook een gevaar dat in toom gehouden moet worden (fraudeurs, criminelen, radicaliserende jongeren, schoolverlaters). En als we niet crimineel zijn of kunnen worden, moeten we wel door slimme sturing (nudging) tot goed gedrag worden bewogen: een gezonde leefstijl, verstandig financieel plannen, energiezuinig leven en nuttig bijdragen aan de economie.
Technologie houdt een belofte in om die doelen beter, sneller, efficiënter te bereiken, gedrag te voorspellen en te sturen. Banken, verzekeraars, gemeenten, energiebedrijven zijn ons aan het ‘dataficeren’. En wij werken mee: het is nieuw, makkelijk, fascinerend, en misschien sparen we er kosten en energie mee, en reistijd, en onze gezondheid.
Wat vermag en moet de politiek in dat nieuwe krachtenveld? Die vraag leg ik voor aan drie Nederlandse filosofen met uiteenlopende ideeën over technologie. De een staat bekend als een alarmist, de ander als pragmaticus die mens en techniek wil vermengen, en de derde denkt moeiteloos voorbij de menselijke soort. Ze schilderen vooral informatietechnologie als de sluipmoordenaar van het traditionele idee van politiek. Maar de politici zien zelf niet hoe informatietechnologie onze manier van leven verandert. En evenmin hoe zij er zelf aan meewerken.
In epoche storiche lontane, i cambiamenti avvenivano con molta lentezza e le società tendevano a essere più omogenee. Oggi - soprattutto grazie ai nuovi media - c'è più scambio tra culture diverse, le persone sono in grado di entrare in contatto e conoscerle, quindi hanno maggiore possibilité di scelta.
Jos de Mul è professore di Antropologia filosofica all’università Erasmus di Rotterdam, dove è a capo della sezione Filosofia dell’uomo e della cultura. Inoltre, è direttore dell’istituto di ricerca «Filosofia delle tecnologie dell’informazione e della comunicazione» (ɸIct). Tra le sue pubblicazioni in inglese, Destiny Domesticated. The Rebirth of Tragedy Out of the Spirit of Technology (2014), Cyberspace Odyssey. Towards a Virtual Ontology and Anthropology (2010) e The Tragedy of Finitude. Dilthey’s Hermeneutics of Life (2004). L’abbiamo intervistato a Porto, in Portogallo, dove si trovava e ci trovavamo per una conferenza dal titolo «Harder, Better, Faster, Stronger? Philosophical investigations into Big Data».
In un suo recente articolo, per spiegare cos’è il multiculturalismo, fa l’esempio di una ragazza incrociata nella metropolitana di Rotterdam. Per me è stato illuminante. Potrebbe riprenderlo qui?
Si trattava di una sorta di fenomeno ibrido, perché era musulmana (portava il velo) ma allo stesso tempo usava dei pattini, aveva una t-shirt con lo smile e un telefono in mano. Stava parlando, probabilmente con un’amica, in uno strano misto di arabo e olandese con un forte accento di Rotterdam. Per me è diventata una specie di simbolo della società multiculturale in cui ci troviamo oggi. Certo, penso che le culture siano sempre state una specie di ricombinazione di elementi presi da tradizioni più antiche o da altre tradizioni.
