Jos de Mul. Ontologische paranoia. The Matrix: Wat kan ik weten? NRC Handelsblad. Cultureel Supplement, 13 juni 2003, 21.
Kant formuleerde de drie kernvragen van de filosofie: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? De gebroeders Wachowski lijken door deze drie vragen gebiologeerd te zijn in hun `Matrix'-filmtrilogie. Dit is het eerste deel van een essay-trilogie over The Matrix.
Geen enkele Hollywood-film heeft zoveel en zulke fundamentele filosofische discussies opgeroepen als The Matrix (1999). Producent Joel Silver raadde – nogal ongebruikelijk in Hollywood – in de promotiefilm voor het onlangs in première gegane tweede deel van de trilogie, The Matrix Reloaded, de kijkers aan Baudrillard even te laten rusten en vooral de werken van Kant en Hegel er nog eens op na te slaan. AOL Times Warner plaatste op de aan de film gewijde website (http://whatisthematrix.warnerbros.com/) niet alleen de obligate foto's, trailers, screensavers en koopwaar, maar richtte ook een filosofiesectie in met essays van bekende filosofen als David Chalmers en Hubert Dreyfus. In de afgelopen maanden – de uil van Minerva stijgt pas op in de avondschemering – zagen serieuze academische studies met titels als The Matrix and Philosophy, Exploring the Matrix en Taking the Red Pill het licht. Maar ook op de vele duizenden pagina's die op internet en in papieren fanzines aan de film zijn gewijd, werden van meet af aan hartstochtelijke discussies gevoerd over zaken als de kenbaarheid van de realiteit, de verhouding tussen noodlot en menselijke vrijheid en de onze toenemende afhankelijkheid van de technologie.Dat de Matrix-trilogie erin slaagt een breed publiek voor dergelijke filosofische vragen te interesseren is niet alleen te danken aan de spectaculaire vechtscènes en computeranimaties waarmee ze zijn vervlochten, maar komt vooral doordat zij deze vragen verpakt in een bijzonder actueel verhaal. De drie door Kant geformuleerde kernvragen van de filosofie – Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? – mogen dan wel eeuwig zijn, de antwoorden zijn dat niet en moeten in ieder tijdvak opnieuw gezocht worden. Dat de Matrix-trilogie zo aanspreekt, komt doordat zij deze vragen op ingenieuze wijze verbindt met de fascinatie, de verwarring en de angsten die ons leven in de informatietechnologische samenleving kenmerken.
Wat kan ik weten?
De twijfel van hacker Neo, hoofdpersoon van The Matrix, dat de wereld waarin hij leeft niet echt is, dat wil zeggen slechts een droom, kent een lange geschiedenis. We treffen deze scepsis aan in de kunsten, religies en filosofieën van alle culturen. In de westerse cultuur is Plato een van de eersten geweest die dit idee tot uitdrukking heeft gebracht. In de beroemde allegorie in De staat vergelijkt hij het menselijk leven met dat van gevangenen die vastgeketend zijn in een grot. Zij houden de beelden op de wand van de grot, schaduwen van achter hun rug door marionettenspelers omhooggehouden poppen en voorwerpen, voor de ware wereld. Wie zich, zoals Neo, bevrijdt uit de ketenen van zijn onwetendheid, ziet niet alleen de wereld in zijn werkelijke gedaante, maar ook het vuur, en, als hij uit de grot klautert, het licht van de zon dat de dingen en hun projecties mogelijk maakt. Het licht van de zon – en het lijkt geen toeval dat ook de Bron(code) waarnaar Neo op zoek is, als een verblindend licht wordt voorgesteld – staat bij Plato voor de eeuwige Idee van het goede.
Plato's onderscheid tussen de schijnbare, zintuiglijke wereld en de bovenzinnelijke wereld van de Ideeën markeert de geboorte van de westerse metafysica en blijft daarvan ook het bepalende kenmerk. In het christendom – door Nietzsche ooit aangeduid als `platonisme voor het volk' – komt deze metafysische gedachte tot uitdrukking in het onderscheid tussen het aardse tranendal en de eeuwige wereld van het hiernamaals. De vele Bijbelse namen (Trinity, Zion, de hovercraft Nebuchadnezzar) en scènes (de doop van Neo door de ziener Morpheus na zijn wedergeboorte, het verraad van de judas Cypher, Neo's herrijzenis uit de dood) als ook het feit dat The Matrix in het Paasweekend in première ging, hebben vele kijkers verleid de Matrix-trilogie op te vatten als een hedendaagse versie van het evangelie.
Een dergelijke platoons-christelijke interpretatie loopt echter op cruciale punten spaak. Immers, waar de `achterwereld' zowel bij Plato als in het christendom een geestelijke wereld is en het lichaam als een kerker van de ziel wordt opgevat, daar blijkt in Reloaded de wereld achter de verschijnselen een volstrekt zinnelijke en lichamelijke aarde te zijn. De sensuele rave in Zion en de daardoorheen gesneden liefdesscène van Neo en zijn Trinity laten daarover geen twijfel bestaan. Het is bovendien op zijn minst ironisch te noemen dat de ontsnapten zich terugtrekken in een stad die zich bevindt in een diep in de aarde verborgen grot. Er lijkt hier eerder sprake te zijn van omgekeerd platonisme of christendom.
Daar komt nog bij dat de echte wereld van de `Zionisten' niet, zoals bij Plato of in het christendom, het perfecte, tijdloze en vredige voorbeeld is van de schijnwereld, maar een ware nachtmerrie vol geweld, dood en verderf. Wanneer `doper' Morpheus Neo in The Matrix begroet met de woorden `Welcome to de desert of the real', zien we – twee jaar voor 9-11! – op de achtergrond de smeulende resten van de Twin Towers in een zwartgeblakerd Manhattan. Op dit punt lijkt de Matrix-saga eerder aansluiting te vinden bij de pessimistische grondtonen die de westerse metafysische traditie sinds de negentiende eeuw heeft gekregen. Te denken valt daarbij bijvoorbeeld aan Schopenhauer en de vroege Nietzsche, voor wie achter de wereld van de verschijnselen geen zuivere, geestelijke wereld verscholen ligt, maar een Wil (tot Macht), door hen opgevat als een volstrekt irrationeel, doelloos en gewelddadig streven. Of aan Marx, die achter de ideologische façaden van de kapitalistische samenleving een geschiedenis van louter uitbuiting en klassenstrijd ontwaart.
Maar ook die interpretatie is niet zonder problemen. Bij Schopenhauer, Nietzsche en Marx is er, anders dan in The Matrix, geen sprake van intelligente tegenspelers van de mens, maar van anonieme levenskrachten of een economische wetmatigheid. Op dit punt blijft de metafysica van de Matrix-saga toch eerder trouw aan Plato en het christendom. Plato's tijdgenoten zullen de gevangenen-allegorie ongetwijfeld ook politiek hebben geduid. Zij zullen de poppenspelers hebben opgevat als trawanten van de wrede tirannen die Plato en zijzelf uit ervaring kenden. Ook het christendom kent zo zijn duivel(s). Op dit punt doet The Matrix vooral denken aan de gnostische traditie, waarvan elementen tot op heden voortleven in bijvoorbeeld de theosofie en de new age ideologie. In deze traditie is de aarde een schepping van de duivelse god Yaldaboath, en bevrijding de vernietiging van deze materiële wereld door uiterste ascese. Of juist door een overtreding van alle in deze wereld geldende wetten. De alle Matrix-verboden aan zijn laars lappende Neo lijkt vooral te zijn geïnspireerd door deze tweede, libertijnse variant.
Nu staat het thema van de kwade, misleidende god – de genius malignus – op verrassende wijze ook aan de wieg van de moderne, seculiere cultuur, het speelt namelijk een cruciale rol in Descartes' Meditaties (1641). Geplaagd door de vele onzekerheden die zijn tijd kenmerkten, tracht Descartes te komen tot onbetwijfelbare kennis en daartoe is het volgens hem noodzakelijk al onze vooroordelen methodisch te betwijfelen. Mijmerend bij het open haardvuur stelt Descartes zich voor dat zijn hele leven een droom is die hem is ingegeven door een almachtige, kwade god. Descartes meende via een opmerkelijke conceptuele salto mortale – hij argumenteert dat de idee van een volmaakte, goede god impliceert dat zo'n god ook daadwerkelijk bestaat, hetgeen het bestaan van de misleidende, kwade god uitsluit – uiteindelijk toch de begeerde onbetwijfelbare kennis te hebben gevonden. Maar deze oplossing kon in de steeds minder godsdienstig wordende moderne cultuur al snel niet meer overtuigen. In The Matrix toont Morpheus ons de uiterste consequentie van deze ontwikkeling. Bij hem is de methodische twijfel definitief omgeslagen in de ontologische zekerheid dat de zichtbare wereld de schepping is van boosaardige krachten. De twijfel van de neurotische Descartes is verworden tot de zekerheid van de psychotische Morpheus. Is het verwonderlijk dat in Reloaded Morpheus' onwankelbare geloof en profetieën – die ook nog eens niet uit blijken te komen – op de zenuwen beginnen te werken van een aantal andere Zionisten?
De geruststellende gedachte dat Morpheus' ontologische paranoia niet meer is dan een onschuldige Hollywood-fantasie, is niet terecht. De technologische Matrix-versie van Descartes' gedachte-experiment blijkt de filosofische gelederen in Amerika al een aantal decennia serieus bezig te houden. De situatie van de in de `broedcellen' gevangen mensen in The Matrix lijkt namelijk verdacht veel op die van het menselijk brein in de zogenaamde `brain in a vat' hypothese. Deze hypothese stelt dat een brein dat in een laboratorium in leven zou worden gehouden en door een boosaardige geleerde prikkels toegediend zou krijgen die subjectieve ervaringen oproepen, er op geen enkele manier achter zou kunnen komen of deze ervaringen echt zijn of kunstmatig. Hilary Putnams versie van dit gedachte-experiment, waarin alle mensen in feite aan elkaar gekoppelde breinen in vaten zijn, is zelfs vrijwel identiek met die van de mensen in The Matrix.
Vanzelfsprekend wordt de `brain in a vat'-hypothese lang niet door iedereen onderschreven en is op verschillende gronden beargumenteerd waarom de in het experiment belichaamde radicale scepsis onhoudbaar is. Wat fascineert is nog niet zozeer dat geen enkele van die argumentaties tot op heden overtuigend is gebleken, maar het feit dat deze hypothese – waarvan onze eerste indruk is dat deze eerder genezing behoeft dan weerlegging – zo serieus wordt genomen! De `metafysica van de achterwereld' blijkt nog lang niet uitgestorven te zijn in de (post)moderne cultuur. Of beter: juist in deze hoogtechnologische cultuur vindt ze een vruchtbare nieuwe bodem. De Matrix-trilogie weerspiegelt de scepsis en paranoia die het leven in het tijdperk van de informatie- en communicatietechnologie voortdurend bespoken. Ons beeld van, en omgang met, de wereld en onze medemensen wordt in toenemende mate bemiddeld door dergelijke technologieën. Menig weldenkende burger twijfelde aan het realiteitsgehalte van de beelden die we van de Irak-oorlog voorgeschoteld kregen of meende zelfs zeker te weten dat we door een kwade god in Washington systematisch worden misleid.
Wanneer Neo in Reloaded uiteindelijk de `Architect' van de Matrix bereikt, flitsen op video wall van deze kwade genius afbeeldingen van Hitler, Saddam Hussein en Bush jr. voorbij. De boodschap lijkt te zijn dat we reeds volkomen in een Matrix zijn ondergedompeld en Reloaded is daar zelf een cynisch voorbeeld van. In de Entertainment Weekly van 28 april j.l. vertelde producer Joel Silver trots dat door de perfecte reclamecampagne op dat moment al 95 procent van de Amerikanen van die film had gehoord. Maar is die alle aandacht vangende reclamecampagne niet medeverantwoordelijk voor het feit dat, volgens een recente opiniepeiling van de New York Times, tweederde van de Amerikaanse bevolking geen enkele van de negen Democratische presidentskandidaten bij naam kan noemen?
Kort voor, tijdens en na de afloop van de eerste Golfoorlog publiceerde de bij uitstek postmoderne filosoof Baudrillard drie artikelen in de krant Libération waarin hij respectievelijk beweerde dat de Golfoorlog niet zou plaatsvinden, niet plaatsvond en niet plaatsgevonden had. Wat we op televisie voorgeschoteld kregen was volgens Baudrillard geen `live war', maar een zorgvuldig geënsceneerd simulacrum: een kopie zonder origineel. Volgens Baudrillard zijn de media niet langer verschijnvormen van de werkelijkheid, maar veeleer verdwijnvormen, waarin ook de metafysische twee-wereldentheorie verdampt.
Het lijkt dan ook niet meer dan logisch dat de hacker Neo in The Matrix zijn illegale software verstopt in een uitgehold exemplaar van de Engelse vertaling van Baudrillards Simulations et Simulacra. Maar zelfs hier bedriegt de schijn. Het is een staaltje van superieure ironie dat ook het boek waarin Baudrillard uiteenzet dat de `echte' wereld achter de afbeeldingen is verdwenen, hol blijkt te zijn! Het is bekend dat Baudrillard niet bijzonder gecharmeerd was van deze grap. Niet zozeer omdat, zoals boze tongen beweren, hij graag op de credit- en payroll vermeld had willen worden, maar omdat The Matrix hier duidelijk een andere wending neemt dan Baudrillard. Ook in Reloaded blijft de boodschap dat zich achter de Matrix nog een andere wereld bevindt en daar valt inderdaad wel iets voor te zeggen. Achter de Gulf Wargames I en II gingen de grootste bombardementen sinds de Tweede Wereldoorlog schuil.
De ontnuchterende boodschap van Reloaded is dat er ook in Zion illusies bestaan. De houdbaarheidsdatum van Morpheus' onwankelbare geloof in `the One' is verstreken. Zijn voorspelling dat de strijd met de machines in het voordeel van de mensheid zou worden beslecht zodra Neo de Bron(code) zou bereiken, komt niet uit. Na het gesprek met de Architect van de Matrix ziet Neo in dat het Orakel dat hem haar profetieën over `the One' influistert slechts `another system of control' is. Wie zei ook alweer dat de religie opium voor het volk is?
Toch is het te vroeg om met Jane Dark in de Village Voice te concluderen: `Matrix is just Marxist avant la lettre'. Aan het eind van Reloaded blijven er nog vele vragen onbeantwoord. Hoe kan het dat Neo na zijn ontmoeting met de Architect zijn wonderen ook buiten de Matrix kan verrichten? Zal Neo in Revolutions, het derde deel van het drieluik, inzien dat ook hijzelf slechts een instrument is van de boosaardige machines? Of mag hij hopen dat zijn Messiaanse liefde uiteindelijk mens en machine zal verzoenen? Wie, zoals Neo, uit de grot der onwetendheid klautert, beseft dat hij in feite nog minder weet dan eerst.
Wie neemt het Neo kwalijk dat hij zich, met ons, vertwijfeld afvraagt: wie ben ik en wat moet ik doen?
Volgende week in het Cultureel Supplement: 2. `The Matrix Reloaded' - Wat moet ik doen?
Volg voor een overzicht van alle drie de delen van The Matrix-trilogie deze link.
