Online bijlage bij 'Eenzaam en oneindig' (De Groene Amsterdammer, 22 augustus 2024)

Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig studeerde ik in Utrecht en Amsterdam onder andere filosofie en kunstgeschiedenis. In die tijd ontwaakte ook mijn belangstelling voor de romantiek in de filosofie en in de beeldende kunst, literatuur en muziek. Meer in het algemeen kwam ik tot het inzicht dat de westerse cultuur en het westerse wereldbeeld diepgaand heeft beïnvloed. In de jaren tachtig schreef ik daarover diverse artikelen die in 1990 resulteerden in het boek Het romantische verlangen in post(moderne) kunst en filosofie, waarvan sindsdien vier drukken verschenen (de laatste, waarna de link in de titel verwijst in 2007).

Ook in latere publicaties ben ik regelmatig teruggekeerd naar het thema romantiek. In 1996 redigeerde ik voor Uitgeverij Boom een selectie van Friedrich Schellings kunstfilosofische geschriften, die onder de titel Schelling. Filosofie van de kunst in de reeks Boom Esthetica verscheen. In het Friedrich-essay in De Groene Amsterdammer knoop ik vooral aan bij deze geschriften van Schelling om het werk van Caspar David Friedrich te duiden. We weten niet zeker of Friedrich het werk van Schelling kende en Schelling noemt Friedrich niet in zijn geschriften, maar Schelling vat op systematische wijze het nogal fragmentarische romantische wereldbeeld dat in die tijd in Dresden, Berlijn en Jena door de romantische kring werd gehuldigd. De schilderijen van Friedrich waren op hun beurt algemeen bekend in deze kring, dus dat hun werken elkaar in onderscheiden media weerspiegelen is niet zo vreemd. Het boek met Schellings geschriften is helaas niet meer verkrijgbaar en staat niet compleet op mijn website, maar mijn lange inleiding (blz. 7-47) is online te lezen (volg de link met de titel van het boek hierboven).

Hoewel de Duitse romantiek zich grotendeels in het oosten van Duitsland (Jena, Berlijn, Dresden) afspeelde, vormt Tübingen, waar Schelling samen met Hölderlin en Hegel studeerde en een kamer deelde, eveneens een belangrijke bakermat van de vroege romantiek in Duitsland. Over een romantische fietstocht langs de Neckar en een bezoek aan Tübingen op zoek naar Schelling, Hegel en Höldrrlin). In mijn filosofische reisboek Breng mij die horizon! verhaal ik in het hoofdstuk 'Hotel Hölderlin' over de 'romantische fietstocht' langs de Neckar en het bezoek aan de beroemde toren waarin de geesteszieke Hölderlin gedurende zijn laatste jaren piano speelde en af en toe nog geniale dichtregels aan het schrift toevertrouwde. We fietsten ook nog een stukje mee met Nietzsche, de romanticus tegen wil en dank. Het boek is niet in zijn geheel online te lezen, maar wel het genoemde hoofdstuk 'Hotel Hölderlin' (te downloaden via de rode knop bovenaan dit artikel).

In Nederland is de romantiek nooit erg geliefd geweest. De Duitse filosoof Helmuth Plessner, die in 1933 na de machtsovername vanwege zijn joodse wortels door de nazi's werd ontslagen en na Nederland vluchtte, heeft zelfs ooit opgemerkt dat Nederland als enige land in Europa geen romantiek heeft gekend (en dat was voor hem een compliment). Toen in 1996 in het Van Gogh Museum in Amsterdam onder de titel Philipp Otto Runge - Caspar David Friedrich - het jaar en de dag werd het werk van Runge en Friedrich door criticus Michaël Zeeman en schrijver Oek de Jong neergesabeld. In de lezing die ik tijdens de tentoonstelling in het Van Gogh Museum hield, heb ik een lans gebroken voor hun werk. Deze werd in 1999 gepubliceerd als bijdrage aan de afscheidsbundel voor mijn toenmalige collega Michael Petry.

Een van de vooroordelen tegen de Romantiek is dat het een (ultra)nationalistische en (proto)fascistische beweging was die zich richtte tegen de Verlichting en daarom ook als een Gegenaufklärung kan worden begrepen. Deze vooroordelen werden in 2007 opnieuw breed uitgemeten door Rüdiger Safranski in zijn boek Romantik. Eine Deutsche Affäre. Hoewel het klopt, zoals ik in het essay in De Groene Amsterdammer uiteenzet, dat latere reactionaire en fascistische bewegingen in Duitsland de romantiek graag voorstelden als urdeutsche Kunst (daarbij vergetend dat de romantiek ook tot ontwikkeling kwam in andere landen zoals Groot-Brittannië), waren met name de vroege romantici enthousiaste aanhangers van de idealen van de Franse revolutie. Maar toen de Franse Revolutie ontaardde in Jacobijnse terreur en een waar schrikbewind, opteerden de voege romantici voor een esthetisering van de wereld en het zelf. Een overmaat van enthousiasme leidt tot totalitaire politiek en dient in evenwicht te worden gehouden door ironische distantie. Een overmaat aan ironie is echter evenmin te verkiezen. Waar de ironie de overhand krijgt en het enthousiasme uitdooft, daar resten uiteindelijk slechts cynisme en nihilisme. Romantiek is, volgens Friedrich Schlegels beroemde definitie (die de leidraad vormde voor mijn boek Het romantische verlangen), 'de eeuwige oscillatie tussen enthousiasme en ironie'. Ik zette mijn bezwaren tegen Safranski's problematische interpretatie van de romantiek uiteen in een essay dat 5 januari 2008 in de Volkskrant verscheen onder de titel 'Maak van de wereld een kunstwerk' en waarin ik eveneens een pleidooi hield voor de onverminderde actualiteit van het romantische alternatief voor over-enthousiast modernisme en over-ironisch postmodernisme.

Dat problematische interpretaties van de romantiek niet alleen voorkomen in Duitsland, maar ook in Nederland, liet Thierry Baudet zien in zijn bombastische overwinningsspeech na afloop van de Provinciale Statenverkiezingen op 20 maart 2019, waarin hij - dixit Lodewijk Dros - 'de Romantiek met een Renaissancevloot de Nederlandse politiek in voer.' Aan enthousiasme ontbreekt het hem duidelijk niet. Helaas is zijn enthousiasme vijftig tinten bruin. En met zijn romantische ironie is het droevig gesteld. Daarom schreef ik kort na zijn 'boreale speech' in Trouw onder het motto Wees toch eens romantisch! een filosofisch advies voor Baudet. Ik vrees echter dat het niet veel heeft geholpen. Met uitspraken dat de 11 september aanslagen en de maanlanding niet echt hebben plaatsgevonden is Baudet inmiddels - dixit Wilders - 'al vrij ver op weg naar de maan'.

De actualiteit van de romantiek toont zich ook in discussies over techniek en de ecologische crises. Waar het romantische begrip van het sublieme rond 1800 betrekking had op de overmacht van de natuur, daar doet het sublieme zich in onze tijd voor in de gestalte van de technologie. In 2015 schreef ik naar aanleiding van Kunstmatig van nature. Onderweg naar Homo sapiens 3.0 (2014) voor Vrij Nederland een essay over het technologisch sublieme: 'Overweldigd door een nieuw soort natuur'. Over dit thema publiceerde in in 2006 het boek De domesticatie van het noodlot. De wedergeboorte van de tragedie uit de geest van de technologie, dat in 2016 een herziene vijfde druk verscheen

In 2013 hield ik in Kyoto op een conferentie gewijd aan landschapschilderkunst in Oost en West een lezing over de verschillende wereldbeelden die spreken uit de Oosterse en Westerse landschapskunst. Daarbij kwam ook het thema van het natuurlijke en technologisch sublieme uitvoerig aan bod. De lezing werd in 2015 en 2020 in het Engels gepubliceerd onder de titel 'NextNature. Sublime natural and technological landscapes'.

De romantische natuurfilosofie van Schelling loopt in meerdere opzichten vooruit op het huidige ecologische denken, waarin net als bij Schelling de moderne tegenstelling tussen mens en natuur, subject en object, geest en materie, natuur en cultuur wordt bekritiseerd. Ook wordt daarin net als bij Schelling de eenheid in verscheidenheid van het leven onderstreept. Over deze thema's handelt mijn in het voorjaar van 2024 uitgekomen boek Welkom in het Symbioceen. Over de verstrengeling van natuur, cultuur en technologie.

Zoals vermeld in het essay worden er het hele jaar 2024 activiteiten georganiseerd rondom het 250ste geboortejaar van Friedrich. Zie voor een overzicht van de tentoonstellingen en andere activiteiten de webpagina 250 Jahre Caspar David Friedrich.

Zie ook de website van het Caspar David Friedrich Zentrum in Greifswald.

Bibliografische gegevens over de calogi van de tentoonstellingen in Hamburg en Berlijn:

Bertsch, M., en J. Grave (Eds.). (2024). Caspar David Friedrich Kunst für eine neue Zeit. Berlin: Hatje Cantz Verlag.

Verwiebe, B., en R. Gleis (Eds.). (2024). Caspar David Friedrich Unendliche Landschaften. Münich: Prestel Verlag.

Van beide catalogi verschenen ook Engelstalige edities: Art for a new Age (bij Thames & Hudson) en Infinite Landscapes (bij Prestel).

Helaas konden niet van alle in het essay besproken werken van Friedrich afbeeldingen worden afgedrukt in De Groene. Hieronder de meeste schilderijen en foto's die in het essay ter sprake komen.