Alberto Romelo. Multiculturalismo, nuove tecnologie e religione. Interview a Jos de Mul. Confronti. No. 6, 2015, 26-28.

Multiculturalismo, nuove tecnologie e religione

In epoche storiche lontane, i cambiamenti avvenivano con molta lentezza e le società tendevano a essere più omogenee. Oggi - soprattutto grazie ai nuovi media - c'è più scambio tra culture diverse, le persone sono in grado di entrare in contatto e conoscerle, quindi hanno maggiore possibilité di scelta.

Jos de Mul è professore di Antropologia filosofica all’università Erasmus di Rotterdam, dove è a capo della sezione Filosofia dell’uomo e della cultura. Inoltre, è direttore dell’istituto di ricerca «Filosofia delle tecnologie dell’informazione e della comunicazione» (ɸIct). Tra le sue pubblicazioni in inglese, Destiny Domesticated. The Rebirth of Tragedy Out of the Spirit of Technology (2014), Cyberspace Odyssey. Towards a Virtual Ontology and Anthropology (2010) e The Tragedy of Finitude. Dilthey’s Hermeneutics of Life (2004). L’abbiamo intervistato a Porto, in Portogallo, dove si trovava e ci trovavamo per una conferenza dal titolo «Harder, Better, Faster, Stronger? Philosophical investigations into Big Data».

In un suo recente articolo, per spiegare cos’è il multiculturalismo, fa l’esempio di una ragazza incrociata nella metropolitana di Rotterdam. Per me è stato illuminante. Potrebbe riprenderlo qui?

Si trattava di una sorta di fenomeno ibrido, perché era musulmana (portava il velo) ma allo stesso tempo usava dei pattini, aveva una t-shirt con lo smile e un telefono in mano. Stava parlando, probabilmente con un’amica, in uno strano misto di arabo e olandese con un forte accento di Rotterdam. Per me è diventata una specie di simbolo della società multiculturale in cui ci troviamo oggi. Certo, penso che le culture siano sempre state una specie di ricombinazione di elementi presi da tradizioni più antiche o da altre tradizioni.

Julia Kramer. De kunst(mat)ige mens. Interview met filosoof Jos de Mul over het gretige brein en techniek. Website VPRO Tegenlicht. 6 april 2014

Filosoof Jos de Mul noemt computers de zenuwstelsels van onze samenleving. Maar wat betekent het voor de mens te leven in een tijd waarin die computers daadwerkelijk aan onze hersenen worden gekoppeld?

Jos de Mul (1956) is hoogleraar wijsgerige antropologie en schreef voor de Maand van de Filosofie 2014 het essay 'Kunstmatig van nature, onderweg naar Homo Sapiens 3.0'. Hierin stelt De Mul de opvatting van de Duitse filosoof Helmuth Plessner(1892-1985) centraal, die meende dat de mens steevast gedefinieerd wordt door de techniek en cultuur waarmee hij zich omringt. Nu de technologie meer mogelijk maakt, wordt de mens kunstmatiger.

De neurowetenschappen spelen een belangrijke rol in dit proces. Tegenlicht kijkt samen met De Mul naar de uitzending ‘Het gretige brein’ en filosofeert over de vraag wat het betekent te leven in een tijd van neurowetenschappen en aan machines gekoppelde breinen.

Freek Kallenberg. "Ook een gewone koe is kunstmatig". Interview met Jos de Mul. Down to Earth, jrg. 5, nr. 26, december 2014, 14-17.

Filosofische vragen zijn eeuwig, maar de antwoorden zijn telkens verschillend. Daarom moet een filosoof de urgente vragen van zijn tijd vatten. Indachtig deze woorden van de Duitse filosoof Wilhelm Dilthey, op wiens werk hij promoveerde, besloot Jos de Mul zich na zijn promotie te richten op de belangrijkste thema's en vraagstukken van onze tijd. In de jaren negentig was dat de informatietechnologie. Daarover schreef hij onder meer het boek Cyberspace Odyssee (2002), dat met de Socrates Wisselbeker bekroond werd. De laatste jaren richt De Mul zich ook op de biotechnologie, de neurowetenschappen en robotica.

“Ik ben geen nerd die door de techniek als zodanig gefascineerd is, maar vooral door wat technologieën met ons doen en hoe ze ons en ons zelfbegrip veranderen”, licht De Mul zijn fascinatie voor technologieën toe op zijn werkkamer aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar hij hoogleraar wijsgerige antropologie is.

“Filosofisch gezien is het interessant dat we onszelf altijd hebben begrepen vanuit de technologie. Plato vergelijkt in zijn dialoog Theaetetus het geheugen met een wastablet. Tijdens de industrialisatie zag men het hart als een pomp en nu spreken we van de hersenen als computer. Dit zijn natuurlijk metaforen, maar veel mensen nemen het heel letterlijk.”

Hans Wetzels. Marshall McLuhan, orakel van het elektronische tijdperk. Interview met Cris van der Hoek en Jos de Mul. De Groene Amsterdammer. 11 December  2014, 12-13.

De Canadese mediafilosoof Marshall McLuhan profeteerde in de jaren zestig al dat de wereld onder invloed van nieuwe media zou samenkomen in een ‘mondiaal dorp’. Media zijn niet alleen gebruiksvoorwerpen, maar geven ook vorm aan onze leefomgeving.

Een leven zonder  smartphone is nog maar moeilijk voor te stellen; offline leven is al helemaal geen optie meer. Inmiddels lijken datastress en internetverslaving de welvaartsziekten van deze tijd. Zijn wij zulke slaven van de moderne media geworden dat we er geen controle meer over hebben? Het zou een goed onderwerp zijn voor Marshall McLuhan, de mediafilosoof die nadacht over hoe elektroni­sche communicatiemedia de moderne maat­schappij fundamenteel en voor een groot deel onbewust hebben veranderd. Want we begrij­pen niet echt wat media met onszelf en met de samenleving doen, constateerde de Canadees vijftig jaar geleden al in zijn standaardwerk Understanding Media.

Sander Heijne, Jonathan Witteman. Alle creatievere taken blijven het domein van de mens. (Interview met Brian Berkouwer, Han Huisman, Klaas Mulder en Jos de Mul). Volkskrant, 10 oktober 2014.

Niemand weet hoe een werknemer na de robotrevolutie zijn geld gaat verdienen. Het is de vraag in hoeverre nieuwe technologieën banen scheppen dan wel vernietigen.

De voormalige receptioniste van printerleverancier Ricoh is tegenwoordig verantwoordelijk voor de zachte, menselijke cultuur binnen de organisatie. Ze is formeel aangesteld om de samenhang tussen de in- en uitvliegende changemanagers en techneuten te bewaren. Bezoekers en potentiële klanten van de firma worden door haar ontvangen met verse cappuccino en een brede glimlach. Voor het geval u het begrip changemanager nog niet kent: bij Ricoh is Alex Hoosemans er een van. Hij helpt organisaties en hun medewerkers in de transitie naar een andere manier van werken.  Changemanagers adviseren bedrijven hoe ze kunnen overschakelen naar digitaal en geautomatiseerd werken.

Het zijn zomaar twee voorbeelden van beroepen en functies die zijn ontstaan als gevolg van de opmars van automatisering. 'De robotisering van banen die we nu kennen creëert ruimte om werknemers vrij te maken om onvermoede behoeftes van werkgevers en klanten te vervullen', zegt personeelsbaas Brian Berkouwer van Ricoh. Toen het bedrijf de eenvoudige administratieve taken die voorheen werden uitgevoerd door de receptioniste automatiseerde, besloot de directie de receptionist niet te ontslaan maar een taak te geven die geen robot kan invullen: het creëren van de juiste sfeer binnen het bedrijf.

En zo zullen veel meer beroepen geleidelijk veranderen, voorspelt Berkouwer. Als robots onze huizen schoonmaken, zullen we onze schoonmakers blijven betalen om voor een paar tientjes per week andere andere klussen van ons over te nemen. Machines kunnen repeterende taken uitvoeren, maar mensen zijn creatief. Berkouwer kan het weten, onder druk van de oprukkende automatisering transformeert Ricoh van een leverancier van printers nu tot een aanbieder van virtuele kantoorruimte en digitaal documentbeheer.

Minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken markeerde het aanbreken van het robottijdperk onlangs met zijn voorspelling dat er in de toekomst door toedoen van robots wellicht niet meer voor iedere Nederlander betaald werk zal zijn. Asscher vroeg de Sociaal-Economische Raad donderdag met een advies te komen over de gevolgen van technologische vooruitgang voor de arbeidsmarkt.

Jos de Mul, 'We gaan nieuwe zintuigen creëren'. Interview met Jeroen Hopster. Filosofie Magazine. April 2014, 20-25.

De intelligentie van de mens heeft zijn eindpunt nog niet bereikt, meent filosoof Jos de Mul. ‘Het koppelen van verschillende breinen, daarin zit de toekomst.’

Hoe ziet ‘collectieve intelligentie’ eruit? De stad Rotterdam, bezien vanaf de vijfde verdieping van de Erasmus Universiteit, lijkt een goede kandidaat. Een vergezicht van hoge kantoorgebouwen, verbonden door een complex verkeersnetwerk. Dat uitzicht is het decor van de werkkamer van Jos de Mul, hoogleraar wijsgerige antropologie. De Mul schreef Kunstmatig van Nature, het essay voor de Maand van de Filosofie. Die titel is ontleend aan het werk van Helmuth Plessner (1892-1985). Volgens de Duitse filosoof Plessner is de mens een cyborg: technologische en culturele supplementen zijn onlosmakelijk verbonden met de condition humaine. In zijn essay bouwt de Mul op die these voort. Van de prehistorische mens tot Homo sapiens 3.0, het menselijke evolutieproces kenmerkt zich door een toenemende gang naar kunstmatigheid. ‘Wij leven in een technotoop’ zegt de Mul, terwijl hij zijn tablet in het stopcontact steekt en een waterkoker leegschenkt in een glazen theepot. ‘Op allerlei manieren is ons leven technologisch bemiddeld. De auto waar we in rijden, de trein die we nemen. E-mails, internet, we kunnen niet meer zonder.’

Jos de Mul, "Zwermintelligentie overvleugelt individueel vernuft". Interview met Joris Delporte. Tertio, Christelijk opinieweekblad. 2 april 2014, 4.

"Technologische evolutie blijkt als een mammoettanker in volle vaart. Een stilstand maken lukt niet, de koers bijsturen wel." Filosoof Jos de Mul analyseert (bio)technologische opstapjes naar "homo sapiens 3.0" "Biotechnologie en neurowetenschappen evolueren zo snel dat de mensheid voor een volgende fase in zowel cognitie als globale evolutie staat", meent Nederlands hoogleraar Jos de Mul. "Wie we morgen zijn, ligt meer dan ooit open."

Joris Delporte  ̶  "Onze cognitie staat aan de vooravond van een volgende ontwikkelingsfase", stelt Jos de Mul. Deze hoogleraar wijsgerige antropologie (Erasmus Universiteit Rotterdam) schetst zaterdag tijdens het Feest van de Filosofie in Leuven onder meer zijn visie op "globale intelligentie". "Deze kunstmatige vorm van kennis overstijgt het denkvermogen waarover individuen beschikken. De som van al het individuele vernuft blijkt immers groter dan de constituerende  delen. Dit soort "zwermintelligentie" is een emergent verschijnsel dat zich laat vergelijken met het vernuft van een zwerm mieren. Apart zijn die diertjes niet zo bijzonder, maar als kolonie vertonen ze behoorlijk ingenieuze gedragingen."

Jos de Mul, 'De mens was altijd al een cyborg'. Interview met Barbara Debusschere. De Morgen, Bijlage Zeno, 29 maart 2014, 6-7.

Wist u dat er al begrafenissen zijn geweest van gezelschapsrobots, en dat daarbij is gewéénd? Qua mensmachines en andere bizarre technische ontwikkelingen hebben we het laatste nog lang niet gezien, aldus Jos de Mul, hoogleraar wijsgerige antropologie. 'Het zijn logische gevolgen van onze evolutie. Wij zijn van nature kunstmatig.'

'PedoBots' die pedofielen in het oog houden en zo nodig de politie verwittigen. Nanobots die zich een weg banen door onze aderen om schade te herstellen. Intelligente gebouwen die ons als een interactieve huid omhullen. Planten waarin het chlorophyl is vervangen door siliconen die veel beter zonlicht omzetten, zodat de voedselproductie kan vertienvoudigen. Dankzij genetische manipulatie alleen nog intelligent nageslacht krijgen, zonder erfelijke ziekten. En permanent digitaal met elkaar in verbinding staan, zodat we als een superintelligent globaal brein kunnen functioneren.

Sciencefiction? Niet volgens Jos de Mul, hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. 

Jos de Mul, Tragisch besef in Athene. Interview met  Maarten Meester. Website Filosofie Magazine, 1 oktober 2013.

Jos de Mul hield tijdens het wereldcongres filosofie in Athene – 3000 deelnemers – een voordracht over de tragedie, en hoe het noodlot iedereen kan treffen. Jürgen Habermas sprak over internationale solidariteit. Geschiedenis en actualiteit verweven in een land getroffen door crisis. ‘De Grieken voelen zich vernederd door Europa en klampen zich vast aan hun grootse verleden.’

Tot een paar maanden voor aanvang bleef onduidelijk of het congres überhaupt wel zou doorgaan, vertelt Jos de Mul, hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. ‘Het vindt iedere vijf jaar plaats. In 2008 is besloten het volgende congres in Athene te houden, dus op het moment dat de crisis net aan het uitbreken was. Dat heeft tot veel problemen geleid. Het gastland betaalt normaal gesproken, maar naar ik heb begrepen moest financieel van veel kanten worden bijgesprongen. Van welke kanten precies weet ik niet – ik ben niet betrokken geweest bij de organisatie. Maar zowel de Griekse organisatoren als de bestuurders van de International Federation of Philosophical Societies vertelden dat ze de organisatie maar op het nippertje rond hadden gekregen.’

‘Het merendeel van de vele honderden lezingen werd gehouden in The School of Philosophy. Aan dat gebouw alleen al kun je zien hoe trots de Grieken zijn op de filosofie: dat is zo groot dat er zeven van onze faculteiten inpassen. Nu was dat die naam wel een tikkeltje misleidend, want het gebouw bleek alle humaniora te huisvesten. Het hoofdprogramma met de plenaire lezingen vond plaats in het grote auditorium. Op sommige momenten bleek dat nog te klein, zoals bij de openings- en de sluitingsceremonie, en toen Jürgen Habermas zijn lezing hield – dat wilde iedereen nog wel meemaken, want die filosoof is inmiddels al 84.'

Jos de Mul. ‘We spelen met vuur. We kunnen niet anders’. Interview met Marcel ten Hooven. De Groene Amsterdamer 41. 3 October 2013, 39-41.

Heerlijke nieuwe wereld

De wereld bevindt zich op een snijvlak. De alomtegenwoordige crisis - niet alleen in de economie, maar ook in de politiek en het milieu - doet vermoeden dat er een tijdperk is afgesloten. ‘Niets wordt meer als vroeger', betogen politici van links tot rechts. Maar hoe wordt het dan wel? Hoe moeten we de huidige crises begrijpen, wat kunnen we verwachten van de stormachtige technologische ontwikkelingen, wat betekent dit voor ons mensbeeld, en waar gloort er hoop? In een serie interviews met De Groene Amsterdammer buigen de meest toonaangevende denkers van het moment, uit binnen-en buitenland, zich over deze vragen - en komen al tastend tot een antwoord: hoe ziet die heerlijke nieuwe wereld eruit?

Al eeuwenlang wenden mensen de techniek aan om het noodlot uit hun bestaan te weren, tot dusver tevergeefs. Zal het wel lukken nu met de bio- en informatietechnologie lichaam en geest object van techniek worden? Nee, zegt filosoof Jos de Mul, en dat is niet erg.

door Marcel ten Hooven beeld Bob Bronshoff

Zó kun je de geschiedenis volgens filosoof Jos de Mul ook lezen. Het christendom, met zijn belofte van geluk in het hiernamaals, kon mensen nog enigszins verzoenen met het aardse lijden, maar na het verlies van betekenis van dat geloof als cultuurvormende factor hadden ze er alle belang bij het aardse leven te verbeteren en veraangenamen. Verlost van het geloof in een Schepper gaven ze nu de eigen scheppingsdrang ruim baan. De omnipotente wetenschapper Francis Bacon schreef begin zestiende eeuw over de “wonderlijke werken’ van de wetenschap die “de natuur op de pijnbank’ legden, om haar dienstbaar te maken aan de mens. Dankzij de wetenschappelijke revolutie in industrie en landbouw werden visioenen over een beter leven op aarde in snel tempo werkelijkheid.

Wat is de essentie van de technologische revolutie van nu? Dat lichaam en geest van de mens zelf het ultieme object van de wetenschap zijn geworden. Dankzij de bio- en informatietechnologie kunnen we meer dan ooit voor God spelen, hoe ontoereikend onze middelen in vergelijking met de almacht ook zijn. De industriële revolutie had destijds een ongekende invloed op het leven van de mens, op de maatschappij en de politiek. Wat zal de impact van de informatie- en biotechnologische revolutie zijn? De experimenten met zichzelf bieden de mensen zowel de belofte van een bevrijding van het lijden, als het schrikbeeld van een macht die hen uit de handen glipt. Brengt de technologische revolutie de Heerlijke Nieuwe Wereld nabij of neemt de techniek de mens over?

Jan van Oers. Schipperen tussen enthousiasme en ironie. In gesprek met Jos de Mul. Schoolbestuur. Nummer 2, Maart 2013.

De pater familias wordt van oudsher geassocieerd met waardigheid en gezag. Geldt dat ook nog in onze tijd? Voor ons als geëmancipeerde burgers! Kijken wij nog met bewondering op naar onze gezagsdragers? In de pedagogische literatuur wordt ‘leiding geven’ (Führen) als een wezenlijke categorie beschouwd naast het ‘groeien’ en ‘laten groeien’ (Wachsenlassen). Als je van een kind verwacht dat het slaagt in het leven moet je hem niet alleen liefdevol en vol verwachting tegemoet treden maar hem op gezette momenten ook aanspreken en streng zijn. Met zo’n uitspraak hebben wij moeite. Wijst dat op een mogelijk gezagsvacuüm? Pim Fortuyn sprak destijds over De verweesde samenleving. Om het probleem van dit vacuüm verder te doordenken spreken we met professor dr. Jos de Mul, hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Van hun sokkel gevallen. De vaders zijn hun gezag kwijt. Interview met Marcel ten Hooven. De Groene Amsterdammer, Jaargang 136, no. 51/52, 20 december 2012, 12-15.

Er wordt niet meer opgekeken tegen Vadertje Tijd, Vadertje Staat, God de Vader en de pater familias. Dat is de winst van de emancipatie. Maar zonder dat vertrouwde gezag heeft zich ook een gevoel van verweesdheid van Nederland meester gemaakt, zeker nu het dictaat van de economie zozeer het sociale leven bepaalt.

Vadertje Tijd is van een wijze, bedachtzame man met gezag veranderd in een zenuwachtig opdondertje met ADHD. Ook bij het blad Radar+ is hollen het parool. Op de cover van het herfstnummer staat een lachende modelvrouw, met boven haar de kop: Nieuwe trend. Een tweede baan! Dat is óók een manier om de verminderde weerbaarheid van mensen tegen de krachten van de economie als een vrolijke vrije keuze te verpakken. De ironie is dat elders op de cover verhalen staan aangekondigd over de mogelijke gevolgen van een opgejaagd, gestresst bestaan, overigens zonder dat de redactie zelf dat verband legt. De kopjes melden de onderwerpen: Scheiden zonder schade voor de kids en Seks, doen jullie ‘t nog?